سرامیک و کاشی
سفالگری از جمله باستانیترین هنرهای بشری و در واقع سرمنشاء هنر تولید كاشی و سرامیك است كه نخستین آثار این هنر در ایران به حدود ده هزار سال قبل از میلاد میرسد كه به صورت گل نپخته برای سرامیک و کاشی بوده و آثار اولین كورههای پخت سفال به حدود شش هزار سال قبل از میلاد بر میگردد.
ادامه پیشرفت در صنعت سفالگری منجر به تغییراتی در روش تولید كه شامل تغییر كورهها، اختراع چرخ كوزهگری و نیز كیفیت مواد سفالگری نظیر رنگآمیزی و لعابكاری بوده است. زمان آغاز لعابكاری كه امكان ضد آب كردن و همچنین نقاشی كردن و زیباسازی ظروف و سفالها و تهیه كاشی را مقدور میكرد به حدود 5 هزار سال پیش میرسد.
روش و دانش لعابكاری از بابل به نقاط دیگر ایران رواج یافت. بعد از اسلام با تشویق استفاده از ظروف سفالی و سرامیكی به جای ظروف فلزی، طلا و نقره؛ صنعت سفالگری رشد تازهای یافت و از صنعت سفالسازی و كاشیسازی برای آرایش محراب مسجد، ضد آب كردن دیوار حمامها، ایجاد حوض و آبنما و انتقال ظروف و خمره و لوازم و كوزهها همچنین شیببندی بامها استفاده شده است.
كاشی
اشكال اولیه كاشیهای سرامیكی مربوط به دوران قبل از تاریخ است وقتی كه استفاده از رس به عنوان یكی از مصالح ساختمانی در چندین تمدن اولیه توسعه یافت. كاشیهای مدرن اولیه به طور زمخت شكل داده شده بود و استقامت كاشیهای امروزی را نداشتند. مصالح كاشیها از كف رودخانهها استخراج شده در بلوكهای ساختمانی فرم داده و در آفتاب خشك میشدند. كاشیهای اولیه خام بودهاند ولی حتی در شش هزار سال قبل مردم با استفاده از رنگ زدن و كندهكاری ظریف روی كاشیها از آنها برای تزیین استفاده میكردند.
صنعت سرامیک و کاشی در واقع محدود به ساخت ظروف، وسایل و قطعات سفالی ساده گذشته نیست و كاربردی شگرف در همه ابعاد تمدن و تكنولوژی نوین بشر امروز دارد. روش ساخت و تهیه كلیه وسایل سرامیكی تقریبا یكی است و بسته به كاربرد، تفاوتهای جزئی در روش تولید دارد.
كاشیهای پخته شده (Firing Tile)
مصریهای باستان، اولین كسانی بودند كه كشف كردند كاشیهای رسی پخته شده در كوره محكمتر و در برابر آب مقاومترند.
بسیاری از تمدنهای باستان از كاشیهای مربعی كوچك پخته شده رسی (سرامیک و کاشی) برای تزیین در معماری استفاده میكردند.
ساختمانهای شهرهای قدیمی بینالنهرین با سفالینههای قرمز بدون لعاب و كاشیهای رنگارنگ نماكاری شده بودند. یونانیان و رومیان باستان از سرامیك در كف، سقف و حتی لولهكشی درون ساختمانها استفاده میكردند. چینیها از رس سفید رنگ به نام كائولین استفاده میكردند تا بتوانند سرامیك مقاوم و سفید رنگی به نام چینی (Porcelain) تولید كنند. در اروپای قرون وسطی از كاشیها در كف كلیساها استفاده میشد. در سراسر قاره اروپا بیزاسنها به بهترین شكل از كاشیهای كوچك در مقیاسهای كوچك استفاده میكردند. آنها با استفاده از كاشی، شیشه و سنگ الگوهای موزاییكی پرمفهوم و زیبایی خلق كردهاند.
كاشیهای لعابدار (Glazing Tile)
سرامیكهای ایرانی تحت تاثیر كاشیهای وارد شده از چین بودند این كاشیها كه برای مقاصد تزیینی استفاده میشدند در سراسر آسیای جنوبی، آفریقای شمالی، اسپانیا و حتی اروپا نیز پخش گردید. از آنجا كه هنر اسلامی از تخیلات انسانی سرچشمه میگرفت و در پیشرفت و توسعه دین اسلام تاثیر گذار بود، صنعتگران به ارائه كاشیهای با رنگ روشن و مرصع یا بافت پیچیده روی آوردند.
كاشیهای لعابی پررنگ در الگوهای موزاییكهای بزرگ و تغییر رنگهای ظریف كنار هم چیده میشدند. صنعتگران مسلمان از اكسیدهای فلزی مانند قلع، مس، كبالت، منیزیم و آنتیموان برای لعاب كاشی استفاده میكردند كه لعابی درخشندهتر و محكمتر حاصل مینمود.
در قرن پانزدهم كاشیهای با لعاب اكسید فلز در ایتالیا متداول شد و به تدریج در بین صنعتگران شمال ایتالیا نفوذ كرد. مراكز تجاری مهم اروپایی به این موتیفهای محلی اهمیت دادند به طوریكه برخی از این كاشیها هنوز هم استفاده میشوند مانند كاشی دلفت (از دلفت هلند) و كاشی ماجولیكا (از مایوركای اسپانیا).
كاشیهای مدرن (Modern Tile)
امروزه اغلب شركتهای سازنده تجاری از روش پرس خاك (Press Dust) استفاده میكنند. ابتدا مخلوط مواد در شكل مورد نظر پرس شده و سپس لعاب زده میشود (ممكن است هم لعاب زده نشود) و سپس در كوره پخت میشود. برخی از صنعتگران ممكن است با پرس ملات یا با پهن كردن خمیر و قطع آن با استفاده از قالب همانند شیرینیپزها كاشیها را با شكل مورد نظر تولید كنند.
روش برش كاشی هر چه باشد نیاز به پخته شدن دارد تا سخت شود. خلوص رس، دفعات پختن و دمای كوره عواملی هستند كه در تعیین قیمت و كیفیت كاشی تاثیر گذارند. دمای كوره از 900 تا 2500 درجه فارنهایت متغیر است. هر چه دمای كوره كمتر باشد تخلخل كاشی بیشتر بوده و لعاب نرمتر است. دمای بالاتر، كاشی متراكمتر و لعاب محكمتری تولید میكند.
سرامیك
سرامیك در واقع یك نوع كاشی است. باستانشناسان در یافتهاند كه بشر اولیه در حدود 24 هزار سال قبل از میلاد اقدام به ساخت سرامیك میكرده است. این سرامیكها در چكاسلواكی یافت شدهاند و به شكل حیوانات و پیكره انسان، تخته صاف و توپ میباشد. این سرامیكها را از چربی حیوانات به همراه استخوان آنها و خاكستر استخوان و مقداری رس ریز دانه میساختند و بعد از شكل دادن آن را در دمایی در حدود 500 تا 800 درجه سانتیگراد در كورههای گنبدی شكل و یا به شكل نعل اسب پخت مینمودند. اما هنوز معلوم نیست این نوع از سرامیكها را به چه علتی میساختند. اولین ظروف سفالی مورد استفاده در 9000 سال قبل از میلاد مسیح ساخته میشد و برای نگهداری غذا و دانههای خوراكی مورد استفاده قرار میگرفت. ساخت شیشه نیز تقریباً همزمان با سفال و در 8000 سال پیش در مصر آغاز شد به طوریكه در پخت سفال به علت حضور اكسیدكلسیم به همراه شن و سودا در نهایت به سفالهای لعابدار رنگی منجر شد.
سرامیك در ایران
سفال یكی از مهمترین و قدیمیترین دستساختههای هنری بشر است كه در آغاز كار سفالگری تاكنون هم چنان پایدار مانده است. مردم سرزمین ایران به سبب موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن بر سر راه شاهراه تمدنها، نه تنها از نخستین سازندگان آثار سفالی بودهاند بلكه چیره دستترین سازنده به شمار میرفتهاند. در ایران در چهار منطقه مسكونی، سفالگری رواج داشته است:
- منطقه غرب كوههای زاگرس نزدیك كرمانشاهان
- كرانههای جنوبی دریای خزر
- شمال غرب آذربایجان
- جنوب شرق ایران
در حاشیه كویر و نواحی مركزی ایران نیز سفالهایی با قدمت هشت هزار سال به چشم میخورد.
كهنترین اشیاء سفالی به دست آمده در كاوشهای باستانی ایران آثار مكشوفه از گنج دره تپه در استان كرمانشاه است كه به هزاره هشتم قبل از میلاد بر میگردد. همین طور مناطقی چون غاری در جنوب مازندران نزدیك بهشهر (هزاره هشتم قبل از میلاد) و در مرحله دوم در منطقه زاغه در دشت قزوین، چشمهعلی نزدیك تهران و تپه سیلك كاشان.
سفالهای مكشوفه از نقاط مذكور خشن و دارای مغز نرم است كه موادی دارای كاه خشك شده و سبزیجات ریز برای چسبندگی به مخلوط اولیه یعنی آب و خاك افزودهاند و چرخ سفالگری هنوز مورد استفاده قرار نگرفته است و همینطور حرارت كوره قابل كنترل نبوده است و سفال كاملاً سخت و یكرنگی بدست نمیآمده است و گاهی مغز به علت كمی درجه حرارت خاكستری متمایل به سیاه باقی مانده است (هزاره ششم ق.م.). در مرحله بعد سفالسازی تكامل بیشتری مییابد و از شن نرم و پودر شن به همراه خاك استفاده میشود تا ظروفی با جداره بسیار نازك ساخته شود. در این دوره ساخت ظروف با كف مقعر و بدنه محدب آغاز شد.
در هزاره چهارم ق.م. با اختراع چرخ سفالگری و استفاده از آن در شكل بخشیدن به ظروف سفالی تحولی جدید در صنعت سفالسازی آ غاز میشود و همچنین تزئینات روی ظروف تنوع بیشتری پیدا میكند.
لغت سرامیك از كلمه یونانی كرامیكوس «keramikos» به معنی سفال یا گل پخته گرفته شده است و در فرهنگ لغات فارسی به معنای «سفال گری» ترجمه شده است. در واقع برای معرفی سرامیك باید گفت كه عبارتست از هنر و علم ساختن و كاربرد اشیای جامد و شكنندهای كه ماده اصلی و عمده آن خاكها میباشند. این خاكها شامل كائولن و خاك سفال است.
برای ساخت سرامیكها معمولا مواد خام مانند: خاك رس، كائولینت، اكسید آلومینیوم، كاربید سیلیكون، كاربید تنگستن و موارد خالص دیگر را با آب مخلوط كرده و خمیر بدست آمده را در قالبهای از پیش تعیین شده میریزند، سپس در دستگاه خشككن میگذارند تا مواد خشك شوند و شكل قالب را به خود گیرند، در نهایت آنها را در كورههای كاشی پزی حرارت میدهند.
لعاب دادن سرامیک و کاشی
برای آن كه سطح سرامیک و کاشی درخشنده، صاف و زیبا، ضد آب، ضد شیمیایی و در صورت نیاز آراسته شود، روی آن را پس از خنك كردن با یك لایه نازك لعاب میپزند. لعاب (رنگ معدنی) به حالت مایع روی جسم خشك شده اندود میشود. لعابها اصولاً مواد معدنی و سیلیسی هستند كه یك لایه شیشهای مانند در سطح خارجی سرامیک و کاشی تشكیل میدهند. این لعابها میتوانند ضد آب، تزئینی، براق، رنگی و … باشند. این روكشهای لعابی نیز متناسب با انواع آنها، ممكن است قبل از پخت بر روی قالب سرامیك خشك شده اضافه شوند و یا بعد از اتمام مرحله اول پخت بیسكوئیت اصلی، بر روی آنz